مهریه یکی از حقوق مالی زوجه است که به موجب عقد نکاح به وی تعلق می گیرد. بر اساس ماده 1082 قانون مدنی، زن به محض وقوع عقد مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. یکی از تصرفات زن در مهریه، بخشیدن آن به همسر خود است. بخشش مهریه می تواند به صورت کتبی یا شفاهی انجام شود. اما آیا بخشش مهریه شفاهی اعتبار قانونی دارد؟ این پرسش، موضوع اصلی این مقاله از سایت وکیل عبدالمحمد است.
در این مقاله به بررسی امکان یا عدم امکان بخشش شفاهی مهریه، شرایط صحت و آثار حقوقی آن از منظر قانون مدنی، رویه قضایی و نظرات حقوقدانان خواهیم پرداخت. همچنین به طور کلی خواننده را با موضوع اصلی محتوا آشنا می سازد و به بررسی امکان یا عدم امکان بخشش شفاهی مهریه از منظر قانونی و رویه قضایی می پردازد.
شرایط صحت ابرا (بخشش) مهریه
برای آنکه بخشش مهریه، چه به صورت شفاهی و چه کتبی، صحیح و معتبر باشد، باید شرایط کلی صحت ابراء دین، که در مواد 289 تا 291 قانون مدنی بیان شده است، وجود داشته باشد. این شرایط عبارتند از:
اهلیت طرفین
یکی از مهم ترین شرایط صحت هر عمل حقوقی، از جمله بخشش مهریه، اهلیت طرفین است. اهلیت به معنای توانایی قانونی شخص برای دارا شدن حق و تکلیف و اجرای آن است. طبق ماده 1207 قانون مدنی، اشخاص صغیر، غیر رشید و مجنون محجور بوده و نمی توانند در اموال و حقوق مالی خود تصرف کنند. بنابراین، زوجه برای بخشیدن مهریه و زوج برای قبول آن باید اهلیت قانونی، یعنی بلوغ، عقل و رشد، داشته باشند.
در غیر این صورت، بخشش مهریه توسط زوجه محجور یا قبول آن توسط زوج محجور، باطل خواهد بود. برای مثال اگر زوجه ای که به سن بلوغ نرسیده است، مهریه خود را به همسرش ببخشد، این بخشش به لحاظ قانونی معتبر نیست و قابل استناد نخواهد بود.
قصد و رضای طرفین برای ابرا مهریه
برای صحت هر عمل حقوقی، از جمله بخشش مهریه، وجود قصد و رضای واقعی و عاری از اکراه و اجبار ضروری است. قصد به معنای اراده درونی شخص برای انجام یک عمل حقوقی است و رضا به معنای تمایل و خشنودی نسبت به آن عمل است. بر اساس مواد 190 و 199 قانون مدنی، فقدان قصد یا رضا در هر معامله ای، موجب بطلان آن می شود. در مورد بخشش مهریه، زوجه باید با اراده آزاد و آگاهانه و با طیب خاطر، مهریه خود را به زوج ببخشد. اگر ثابت شود که بخشش مهریه تحت تاثیر اکراه، اجبار، تهدید یا فریب صورت گرفته است، آن بخشش باطل بوده و زن می تواند برای مطالبه مهریه خود اقدام کند. برای مثال اگر زوج، زوجه را تهدید کند که در صورت عدم بخشش مهریه، او را طلاق خواهد داد، و زوجه از ترس طلاق، مهریه خود را ببخشد، این بخشش به دلیل فقدان رضای واقعی، باطل است. در این صورت، اثبات فقدان قصد یا وجود اکراه می تواند منجر به بطلان بخشش شود.
موضوع معین
موضوع هر عمل حقوقی، از جمله بخشش مهریه، باید مشخص و معین باشد. ماده ۲۱۶ قانون مدنی بیان میکند که مورد معامله باید معلوم و معین باشد. در خصوص بخشش مهریه، زوجه باید دقیقاً مشخص کند که چه مقدار از مهریه خود را می بخشد. آیا تمام مهریه بخشیده می شود یا فقط قسمتی از آن؟ اگر مهریه وجه نقد است، مقدار دقیق آن باید مشخص شود. اگر سکه است، تعداد دقیق سکه ها باید معین گردد. ابهام در میزان یا نوع مهریه بخشیده شده، می تواند منجر به بطلان بخشش شود. برای مثال، اگر زوجه بگوید “بخشی از مهریه ام را بخشیدم” بدون اینکه مشخص کند چه مقدار از آن را بخشیده، این بخشش به دلیل مجهول بودن موضوع، باطل است.
بررسی اعتبار بخشش شفاهی مهریه از نظر قانونی
حال که با شرایط کلی صحت ابراء آشنا شدیم، به طور اختصاصی به بررسی اعتبار بخشش مهریه شفاهی در نظام حقوقی ایران می پردازیم. آیا قانوناً زن می تواند مهریه خود را به صورت شفاهی به همسرش ببخشد؟
تفسیر ماده 1082 قانون مدنی
ماده 1082 قانون مدنی بیان می دارد: “به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.” برخی حقوقدانان معتقدند که این ماده صرفاً در مقام بیان مالکیت زن بر مهریه است و دلالتی بر لزوم کتبی بودن بخشش ندارد. به عبارت دیگر، زن می تواند به همان صورت که مالک مهریه می شود، به صورت شفاهی نیز آن را به همسرش ببخشد. در مقابل، برخی دیگر معتقدند که با توجه به اهمیت مهریه و لزوم ثبت رسمی وقایع ازدواج و طلاق، بخشش مهریه نیز باید به صورت کتبی و ترجیحاً در قالب سند رسمی باشد. بنابراین، در این خصوص اتفاق نظر کاملی بین حقوقدانان وجود ندارد.
رویه قضایی و آرای وحدت رویه
رویه قضایی در خصوص اعتبار بخشش مهریه شفاهی رویه واحد و قاطعی نیست. در برخی موارد، دادگاه ها بخشش شفاهی مهریه را در صورت اثبات با ادله معتبر، مانند شهادت شهود، معتبر دانسته اند. اما در موارد دیگر، به دلیل مشکلات اثباتی و احتمال بروز اختلافات بعدی، بخشش شفاهی را کافی ندانسته و به لزوم تنظیم سند کتبی برای بخشش مهریه تاکید کرده اند. تاکنون رای وحدت رویه ای که به طور خاص و صریح به موضوع اعتبار بخشش شفاهی مهریه پرداخته باشد، صادر نشده است.
فقدان منع قانونی صریح
در قانون مدنی ایران، منع صریحی برای بخشش مهریه شفاهی وجود ندارد. این موضوع می تواند به عنوان دلیلی بر امکان پذیر بودن بخشش شفاهی مطرح شود. به عبارت دیگر، از آنجایی که قانونگذار صراحتاً بخشش شفاهی مهریه را منع نکرده است، می توان آن را مجاز دانست. با این حال، همانطور که در ادامه خواهیم دید، اثبات بخشش شفاهی در محاکم با چالش ها و دشواری های فراوانی روبرو است.
اثبات بخشش شفاهی مهریه
فرض کنیم زوجه به صورت شفاهی مهریه خود را به زوج بخشیده است. حال سوال اینجاست که در صورت بروز اختلاف، چگونه می توان این بخشش شفاهی را در دادگاه اثبات کرد؟
شهادت شهود
شهادت شهود یکی از ادله اثبات دعوی در نظام حقوقی ایران است. بر اساس ماده 1309 قانون مدنی، در دعوایی که مقصود از آن مال است، شهادت دو مرد یا یک مرد و دو زن می تواند دعوی را ثابت کند. اگر زوجه بتواند دو مرد عادل یا یک مرد عادل و دو زن عادل را به عنوان شاهد به دادگاه معرفی کند که شهادت دهند زوجه در حضور آنها مهریه خود را به زوج بخشیده است، ممکن است دادگاه بخشش مهریه بدون شاهد را احراز و قبول کند.
با این حال، اثبات بخشش شفاهی مهریه با شهادت شهود با مشکلات متعددی روبرو است. اولاً، اثبات عدالت شهود و جرح و تعدیل آنها در دادگاه کار آسانی نیست. ثانیاً، شهادت شهود در مورد یک واقعه شفاهی، به ویژه در مورد مسائل خانوادگی، ممکن است با گذشت زمان دچار تحریف یا فراموشی شود. ثالثاً، امکان تبانی یا شهادت کذب نیز وجود دارد. همچنین بخشش مهریه بدون اجازه پدر در صورتی که دختر باکره باشد، ممکن است با چالش مواجه شود و نیاز به بررسی دقیق تر حقوقی دارد.
اقرار زوج
اقرار یکی دیگر از ادله اثبات دعوی است. بر اساس ماده 1259 قانون مدنی، اقرار عبارت است از اخبار به حقی برای غیر و به ضرر خود. اگر زوج در دادگاه اقرار کند که زوجه مهریه خود را به او بخشیده است، این اقرار معتبر بوده و می تواند به عنوان دلیلی بر صحت بخشش شفاهی مهریه مورد استناد قرار گیرد. البته باید توجه داشت که اقرار باید صریح، قاطع و بدون ابهام باشد.
امارات و قرائن
در مواردی که دلیل قاطع برای اثبات بخشش شفاهی مهریه وجود ندارد، می توان به امارات و قرائن استناد کرد. امارات و قرائن، اوضاع و احوالی هستند که می توانند به قاضی در کشف حقیقت کمک کنند. برای مثال، اگر زوجین پس از ادعای بخشش شفاهی مهریه، برای مدت طولانی بدون مطالبه مهریه توسط زوجه، با یکدیگر زندگی مشترک داشته باشند، این موضوع می تواند به عنوان اماره ای بر صحت بخشش تلقی شود. یا اگر زوجه پس از ادعای بخشش، هیچ اقدامی برای مطالبه مهریه انجام ندهد، این موضوع نیز می تواند به عنوان قرینه ای بر صحت بخشش در نظر گرفته شود. با این حال، باید توجه داشت که امارات و قرائن به تنهایی برای اثبات بخشش شفاهی مهریه کافی نیستند و باید به عنوان مکمل سایر ادله مورد استفاده قرار گیرند. همچنین بخشش مهریه قبل از عقد و ازدواج به دلیل عدم وجود علقه زوجیت، از نظر قانونی باطل است و قابل استناد نیست.
آثار حقوقی بخشش شفاهی مهریه
در صورتی که بخشش شفاهی مهریه با استناد به ادله معتبر در دادگاه اثبات شود، این بخشش دارای آثار حقوقی خاصی خواهد بود که در این قسمت به بررسی آنها می پردازیم:
سقوط تعهد زوج
مهم ترین اثر بخشش مهریه، سقوط تعهد زوج به پرداخت آن است. با بخشش مهریه، ذمه زوج از دین مهریه بری می شود و دیگر تکلیفی به پرداخت آن ندارد. ماده 264 قانون مدنی، ابراء (بخشش) را یکی از اسباب سقوط تعهدات می داند.
عدم امکان رجوع از بخشش (معمولاً)
بر اساس قاعده کلی، ابراء (بخشش دین) قابل رجوع نیست. یعنی اگر زوجه مهریه خود را به زوج ببخشد، معمولاً دیگر نمی تواند از بخشش خود پشیمان شده و دوباره مهریه را مطالبه کند. این موضوع در ماده 289 قانون مدنی نیز مورد اشاره قرار گرفته است. البته در موارد خاصی، مانند اثبات اکراه یا تدلیس در بخشش، امکان رجوع از بخشش وجود دارد. برای مثال، اگر ثابت شود که زوجه تحت اجبار یا فریب، مهریه خود را بخشیده است، می تواند باطل بودن بخشش را از دادگاه درخواست کرده و مهریه خود را مطالبه کند.
تاثیر بر سایر حقوق مالی زوجه
بخشش مهریه تاثیری بر سایر حقوق مالی زوجه، مانند نفقه و اجرت المثل ندارد. نفقه و اجرت المثل، حقوقی مستقل از مهریه هستند و به موجب عقد نکاح به زوجه تعلق می گیرند. بنابراین، حتی اگر زوجه مهریه خود را ببخشد، همچنان می تواند نفقه و اجرت المثل ایام زوجیت را از زوج مطالبه کند. این حقوق از مهریه مستقل هستند و بخشش مهریه تاثیری بر آنها ندارد. همچنین اگر بخشش مهریه در خارج از کشور صورت پذیرد، برای مثال بخشش مهریه در خارج از کشور، اعتبار آن تابع قوانین ایران خواهد بود و باید شرایط صحت ابراء در حقوق ایران را داشته باشد.
توصیه های عملی در خصوص بخشش شفاهی مهریه
همانطور که ملاحظه شد، بخشش مهریه شفاهی از نظر قانونی منعی ندارد، اما اثبات آن در محاکم با دشواری ها و چالش های فراوانی روبرو است. اتکا به شهادت شهود، اقرار زوج یا امارات و قرائن، همواره با ریسک عدم پذیرش از سوی دادگاه مواجه است. بنابراین، توصیه اکید می شود که برای جلوگیری از بروز اختلافات آتی و تضمین حقوق طرفین، بخشش مهریه حتماً به صورت کتبی و در قالب یک سند رسمی تنظیم شود. تنظیم سند رسمی، به ویژه در دفاتر اسناد رسمی، موجب می شود که بخشش مهریه به عنوان یک سند معتبر و لازم الاجرا شناخته شده و در صورت بروز اختلاف، به راحتی قابل استناد باشد. همچنین، زوجین باید قبل از هرگونه اقدامی در خصوص بخشش مهریه، از آثار حقوقی آن آگاه باشند و در صورت نیاز، از مشاوره یک وکیل مهریه متخصص بهره مند شوند.
سوالات متداول درباره بخشش شفاهی مهریه
در این قسمت به ۱۰ سوال متداول که کاربران در باره بخشش شفاهی مهریه دارند پاسخ میدهیم.
آیا بخشش شفاهی مهریه در دوران نامزدی (قبل از عقد) اعتبار دارد؟
خیر، بخشش مهریه در دوران نامزدی به دلیل عدم وجود علقه زوجیت، از نظر قانونی باطل است. مهریه به موجب عقد نکاح به زن تعلق می گیرد و قبل از آن، دینی بر عهده مرد نیست که قابل بخشش باشد.
اگر زوجه در حالت عصبانیت مهریه خود را به صورت شفاهی ببخشد، آیا این بخشش معتبر است؟
اگر عصبانیت زوجه به حدی باشد که قصد واقعی او برای بخشش مهریه مخدوش شود، این بخشش می تواند باطل باشد. اثبات این امر بر عهده زوجه است و باید در دادگاه ثابت کند که در زمان بخشش، فاقد قصد واقعی بوده است.
آیا می توان برای بخشش شفاهی مهریه، استشهادیه تنظیم کرد؟
بله، می توان برای بخشش شفاهی مهریه استشهادیه تنظیم کرد. اما استشهادیه به تنهایی دلیل قاطعی برای اثبات بخشش نیست و صرفاً می تواند به عنوان اماره در کنار سایر ادله مورد استناد قرار گیرد.
اگر زوج ادعا کند که زوجه مهریه خود را به صورت شفاهی بخشیده، ولی شاهدی وجود نداشته باشد، تکلیف چیست؟
در این صورت، بار اثبات ادعا بر عهده زوج است. اگر زوج نتواند با دلیل معتبری، مانند اقرار زوجه، بخشش شفاهی را اثبات کند، ادعای او رد خواهد شد.
آیا بخشش شفاهی مهریه در طلاق توافقی تاثیری دارد؟
در طلاق توافقی، زوجین در خصوص کلیه مسائل مالی و غیرمالی، از جمله مهریه، با یکدیگر توافق می کنند. اگر در توافقنامه طلاق، به بخشش شفاهی مهریه اشاره شود و زوجین آن را امضا کنند، این بخشش معتبر خواهد بود.
آیا بعد از بخشش شفاهی مهریه، امکان ثبت آن در دفترخانه وجود دارد؟
بله، می توان پس از بخشش شفاهی مهریه، با توافق زوجین، این بخشش را در دفترخانه به صورت رسمی ثبت کرد. این کار می تواند از بروز اختلافات بعدی جلوگیری کند.
آیا بخشش شفاهی مهریه در عقد موقت (صیغه) نیز اعتبار دارد؟
بله، قواعد مربوط به بخشش مهریه در عقد موقت نیز جاری است. بنابراین، بخشش شفاهی مهریه در عقد موقت نیز از نظر قانونی امکان پذیر است، اما اثبات آن همانند عقد دائم دشوار خواهد بود.
آیا رضایت پدر در بخشش شفاهی مهریه دختر باکره لازم است؟
در خصوص لزوم یا عدم لزوم اذن پدر در بخشش مهریه توسط دختر باکره، بین فقها و حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که دختر باکره برای هرگونه تصرف در اموال خود، از جمله بخشش مهریه، نیاز به اذن پدر دارد. اما برخی دیگر، با استناد به رشد متعارف دختران در سنین کنونی، اذن پدر را لازم نمی دانند. رویه قضایی نیز در این خصوص متهافت است و در صورت بروز اختلاف، باید به دادگاه مراجعه کرد.
اگر بخشی از مهریه به صورت شفاهی بخشیده شده باشد و مابقی آن به صورت کتبی، تکلیف چیست؟
در این حالت، بخشش شفاهی در مورد آن قسمت از مهریه که به صورت شفاهی بخشیده شده، در صورت اثبات، معتبر خواهد بود. بخشش کتبی نیز در مورد باقیمانده مهریه معتبر است.
آیا بخشش شفاهی مهریه در حضور وکیل قابل انجام است؟
بله، بخشش شفاهی مهریه می تواند در حضور وکیل نیز انجام شود. در این صورت، وکیل می تواند به عنوان شاهد در دادگاه حاضر شده و به صحت بخشش شهادت دهد.
