بررسی انصراف از مهریه یا جامع وقف

مهریه یکی از حقوق مالی زوجه در عقد نکاح است که به موجب عقد به مالکیت او در می آید. از طرف دیگر، وقف نیز نهادی حقوقی است که به موجب آن، عین مال حبس و منافع آن در راه معینی صرف می شود. حال سوال اینجاست که آیا می توان مهریه را وقف کرد؟ وقف مهریه چیست و چه شرایط و احکامی دارد؟ این محتوا با هدف پاسخگویی به این سوالات و بررسی جامع ابعاد حقوقی و فقهی وقف مهریه نگارش شده است. در ادامه، ضمن تعریف و تبیین ارکان و شرایط وقف و مهریه، به طور خاص به موضوع وقف مهریه پرداخته و آثار و احکام آن را بررسی خواهیم کرد. در این مقاله، به مواد قانونی مرتبط با وقف (مواد 55 الی 91 قانون مدنی) و مهریه (مواد 1078 الی 1101 قانون مدنی) و رویه قضایی مرتبط اشاره خواهد شد.

تعریف و ماهیت حقوقی وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن، نگه داشتن و حبس کردن است. در اصطلاح حقوقی، مطابق ماده 55 قانون مدنی: “وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.” به عبارت دیگر، وقف عقدی است که به موجب آن، مالک، مال معینی را از مالکیت خود خارج کرده و منافع آن را برای امور خیریه یا مقاصد خاصی اختصاص می دهد.

ارکان وقف

برای تحقق عقد وقف، وجود چهار رکن اساسی ضروری است:

واقف: شخصی که مال خود را وقف می کند.
موقوف علیه: شخص یا جهتی که وقف به نفع او انجام می شود. موقوف علیه می تواند یک یا چند شخص معین، موسسه خیریه، مسجد، عموم مردم یا حتی امری مانند ترویج علم باشد.
موقوفه: مالی که موضوع وقف قرار می گیرد. مال موقوفه باید عین معین باشد، یعنی قابل اشاره و متمایز از سایر اموال باشد.
صیغه وقف: الفاظی که بیانگر قصد واقف بر ایجاد وقف است. صیغه وقف باید صریح و روشن باشد و دلالت بر حبس عین و تسبیل منفعت کند. برای مثال: “این خانه را وقف بر فقرا کردم”.

شرایط صحت وقف

برای اینکه وقف به طور صحیح واقع شود، علاوه بر ارکان مذکور، شرایطی نیز باید وجود داشته باشد. از جمله مهمترین این شرایط می توان به موارد زیر اشاره کرد:

اهلیت واقف: واقف باید عاقل، بالغ و رشید باشد و با قصد و اختیار خود مال را وقف کند. (مواد 57 و 70 قانون مدنی)
مشروعیت جهت وقف: هدف از وقف باید مشروع و قانونی باشد. وقف برای اموری که مخالف شرع یا نظم عمومی باشد، باطل است. (ماده 61 قانون مدنی)
قابلیت وقف مال: مال موقوفه باید قابل وقف باشد. وقف اموالی که ذاتاً غیر قابل دوام هستند یا به مرور زمان مستهلک می شوند، صحیح نیست. (ماده 61 قانون مدنی)
منجز بودن وقف: وقف باید قطعی و بدون قید و شرط باشد. وقف معلق بر شرط یا مضاف به آینده، باطل است. (ماده 72 قانون مدنی)
قبض موقوفه: در وقف خاص، مال موقوفه باید به تصرف موقوف علیه یا متولی داده شود. در وقف عام، قبض توسط حاکم یا متولی انجام می شود. (ماده 62 قانون مدنی)

انواع وقف

وقف به دو نوع وقف عام و وقف خاص تقسیم می شود.

وقف عام: وقفی است که برای مصالح عمومی یا جهات خیریه انجام می شود، مانند وقف بر فقرا، مساجد، مدارس و بیمارستان ها. (ماده 55 قانون مدنی)

وقف خاص: وقفی است که برای افراد معین یا محصور انجام می شود، مانند وقف بر اولاد یا خانواده.

همچنین می توان به وقف منفعت (وقف حق استفاده از مال) و وقف انتفاع (وقف خود مال برای استفاده) نیز اشاره کرد که در جای خود قابل بحث هستند.

تعریف و ماهیت حقوقی مهریه

مهریه مالی است که زوج در هنگام عقد نکاح به زوجه تملیک می کند یا تعهد به پرداخت آن می کند. مهریه حق مالی زوجه است و به محض وقوع عقد نکاح، مالک آن می شود. (ماده 1082 قانون مدنی)

انواع مهریه

مهریه می تواند به صورت های مختلفی تعیین شود که رایج ترین آن ها عبارتند از:

مهرالمسمی: مهریه ای است که در عقد نکاح مقدار و نوع آن با توافق زوجین تعیین می شود. (ماده 1087 قانون مدنی)

مهرالمثل: در صورتی که در عقد نکاح مهریه تعیین نشده باشد یا مهریه تعیین شده باطل باشد، به زوجه مهرالمثل تعلق می گیرد. مهرالمثل با توجه به وضعیت خانوادگی و اجتماعی زوجه و عرف محل تعیین می شود. (ماده 1093 قانون مدنی)

مهرالمتعه: در صورتی که مردی قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، به او مهرالمتعه تعلق می گیرد. مهرالمتعه با توجه به وضعیت اقتصادی مرد تعیین می شود. (ماده 1094 قانون مدنی)

شرایط صحت مهریه

برای اینکه مهریه صحیح باشد، باید شرایط زیر را داشته باشد:

معلوم بودن: مهریه باید به گونه ای تعیین شود که قابل تشخیص و تمیز از سایر اموال باشد.

معین بودن: مهریه باید مشخص و معین باشد. مهریه مجهول یا مردد باطل است.

مالیت داشتن: مهریه باید ارزش اقتصادی داشته باشد و قابل تقویم به پول باشد. (ماده 1078 قانون مدنی)

قابلیت تملک زوج: مهریه باید چیزی باشد که زوج بتواند آن را به زوجه تملیک کند.

مالکیت زن بر مهریه

به موجب ماده 1082 قانون مدنی: “به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.” این ماده بیانگر مالکیت تام و بلافاصله زن بر مهریه به محض وقوع عقد نکاح است. زن می تواند مهریه خود را مطالبه کند، ببخشد، صلح کند یا هر تصرف قانونی دیگری در آن انجام دهد. همچنین زوجه می تواند در عقد دائم تا قبل از تمکین از حق حبس خود استفاده نماید و تا مهریه را دریافت نکرده است از تمکین خودداری نماید. در خصوص بخشیدن مهریه در طلاق توافقی یا بخشش مهریه با سند عادی یا بخشیدن مهریه در ازای حق طلاق در بخش های بعد بیشتر توضیح خواهیم داد. برای اطلاعات بیشتر درباره نحوه مطالبه مهریه، می توانید با یک وکیل مهریه مشورت کنید.

آیا وقف و انصراف مهریه امکان پذیر است؟

حال به بررسی امکان وقف مهریه می پردازیم. آیا زن می تواند مهریه خود را وقف کند؟ پاسخ به این سوال به زمان وقف و تملک مهریه بستگی دارد.

بررسی امکان وقف مهریه قبل از تملک

همانطور که گفته شد، به موجب ماده 1082 قانون مدنی، زن به مجرد عقد مالک مهریه می شود، اما این مالکیت قبل از قبض و اقباض کامل، متزلزل است. در واقع تا زمانی که زن مهریه را از زوج دریافت نکرده و بر آن استیلا نیافته است، امکان تصرفات ناقله مانند وقف در آن با تردید مواجه است. به نظر می رسد که قبل از قبض، وقف مهریه صحیح نباشد، زیرا هنوز مالکیت زن بر مهریه به طور کامل مستقر نشده است. البته برخی حقوقدانان معتقدند با توجه به مالکیت زن بر مهریه به مجرد عقد، وقف آن حتی قبل از قبض نیز صحیح است. این اختلاف نظر همچنان در رویه قضایی نیز دیده می شود.

بررسی امکان وقف مهریه بعد از تملک

پس از اینکه زن مهریه خود را از زوج دریافت کرد و بر آن استیلا یافت، مالکیت او بر مهریه مستقر و قطعی می شود. در این حالت، زن می تواند مانند هر مالک دیگری، در اموال خود تصرف کند و آن را وقف نماید. بنابراین، وقف مهریه بعد از تملک کامل آن، با رعایت شرایط عمومی وقف، صحیح خواهد بود.

شرایط اختصاصی وقف مهریه

در وقف مهریه، علاوه بر شرایط عمومی وقف، ممکن است شرایط اختصاصی نیز وجود داشته باشد. برای مثال، اگر در ضمن عقد نکاح شرط شده باشد که زن برای تصرف در مهریه نیاز به اذن زوج دارد، در این صورت، برای وقف مهریه نیز اذن زوج لازم خواهد بود. همچنین، نحوه تنظیم سند وقف مهریه و ذکر دقیق مشخصات مال موقوفه (مهریه) و موقوف علیهم و شرایط وقف، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

آثار و احکام وقف مهریه

وقف مهریه، مانند هر عقد دیگری، آثاری برای طرفین و اشخاص ثالث ایجاد می کند.

آثار وقف مهریه نسبت به زوجین

با وقف مهریه، مالکیت زن بر آن از بین می رود و مال موقوفه به حبس دائمی در می آید. اگر وقف قبل از قبض مهریه صورت گرفته باشد، تکلیف زوج به پرداخت مهریه مورد اختلاف است. برخی معتقدند با وقف، تکلیف زوج ساقط می شود و برخی دیگر معتقدند زوج همچنان مکلف به تسلیم مهریه به متولی وقف است. اگر وقف بعد از قبض صورت گرفته باشد، تکلیف زوج به پرداخت مهریه ساقط شده است. از طرف دیگر، در صورت وقف مهریه، حق مطالبه مهریه توسط زوجه ساقط می شود، مگر اینکه در شرایط وقف، حق مطالبه برای زوجه پیش بینی شده باشد. همچنین، برخی معتقدند با وقف مهریه، استحقاق زوجه نسبت به نفقه نیز ممکن است تحت تاثیر قرار گیرد که نیاز به بررسی دقیق تر دارد.
نکته: بخشیدن مهریه بعد از طلاق با وقف مهریه متفاوت است. در بخشش، مهریه به ملکیت زوج بر میگردد، اما در وقف، مال حبس شده و منافع آن صرف امور تعیین شده می شود.

آثار وقف مهریه نسبت به موقوف علیهم

موقوف علیهم، ذینفعان وقف هستند و حق استفاده از منافع مال موقوفه را طبق شرایط تعیین شده در وقف نامه دارند. متولی وقف، مسئول اداره مال موقوفه (مهریه) و صرف منافع آن در جهت تعیین شده توسط واقفه (زوجه) است.

رجوع از وقف مهریه

وقف عقدی لازم است و واقف (زوجه) نمی تواند از آن رجوع کند. (ماده 61 قانون مدنی) با این حال، در موارد استثنایی، مانند اثبات صوری بودن وقف یا بطلان آن به دلیل فقدان شرایط اساسی، ممکن است بتوان وقف مهریه را باطل کرد.