در این مقاله به بررسی جامع موضوع بخشش مهریه بدون اجازه پدر از دیدگاه فقه امامیه و قانون مدنی ایران خواهیم پرداخت. مهریه به عنوان یکی از حقوق مالی زوجه در عقد نکاح، همواره موضوع بحث های فقهی و حقوقی متعددی بوده است. یکی از این مباحث، امکان بخشش مهریه توسط زوجه بدون نیاز به اذن پدر است. در این نوشتار، ضمن تعریف مهریه و انواع آن، به بررسی ماهیت حقوقی بخشش مهریه و نقش اذن پدر در این فرآیند می پردازیم. در نهایت، با استناد به قوانین مربوطه و رویه قضایی، به این پرسش پاسخ خواهیم داد که آیا زوجه باکره می تواند بدون اذن پدر، مهریه خود را ببخشد یا خیر. برای درک بهتر موضوع، در ابتدا به مفهوم مهریه و انواع آن در فقه و قانون اشاره می کنیم.
مفهوم مهریه و انواع آن در فقه و قانون
مهریه در فقه امامیه، مالی است که زوج به موجب عقد نکاح به زوجه تملیک می کند و در قانون مدنی ایران نیز به عنوان یک حق مالی برای زوجه شناخته شده است. ماده 1082 قانون مدنی در این باره تصریح می کند: “به مجرد عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.” مهریه انواع مختلفی دارد که در ادامه به اختصار به آن ها اشاره می کنیم.
مهرالمسمی و شرایط تعیین آن
مهرالمسمی، مهری است که در هنگام عقد نکاح، میزان آن با توافق زوجین تعیین می شود. ماده 1080 قانون مدنی در این خصوص بیان می دارد: “تعیین مقدار مهر منوط به تراضی طرفین است.” بنابراین، در تعیین مهرالمسمی، اصل بر آزادی اراده زوجین است. با این حال، مهرالمسمی باید مالیت داشته و قابل تملک باشد.
مهرالمثل و موارد تعیین آن
مهرالمثل، مهری است که در صورت عدم تعیین مهرالمسمی در عقد یا بطلان تعیین آن، توسط دادگاه تعیین می شود. در تعیین مهرالمثل، دادگاه وضعیت زوجه را از حیث شرافت خانوادگی، صفات و وضعیت او نسبت به اقران و اقارب و همچنین محل زندگی او در نظر می گیرد. ماده 1091 قانون مدنی به این موضوع اشاره دارد.
مهرالمتعه و شرایط تعلق آن
مهرالمتعه، مهری است که در صورت وقوع طلاق قبل از نزدیکی و عدم تعیین مهر در عقد، به زوجه تعلق می گیرد. ماده 1093 قانون مدنی بیان می دارد: “هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر زن خود را طلاق دهد زن مستحق مهرالمتعه است…” میزان مهرالمتعه با توجه به وضعیت مالی زوج تعیین می شود. (ماده 1094 قانون مدنی)
بررسی حق زوجه بر مهریه و امکان تصرف در آن
همانطور که در ماده 1082 قانون مدنی تصریح شده است، زوجه به محض وقوع عقد نکاح، مالک مهریه می شود. مالکیت زوجه بر مهریه، به او این حق را می دهد که هرگونه تصرفی که می خواهد در آن بنماید. این حق تصرف، شامل تصرفات ناقله مانند بیع، هبه و صلح و همچنین تصرفات غیر ناقله مانند استفاده و انتفاع از مهریه می شود. قاعده فقهی “الناس مسلطون علی اموالهم” (مردم بر اموال خود تسلط دارند) نیز موید این حق مالکانه است. بنابراین، زوجه به عنوان مالک مهریه، اصولا حق بخشیدن مهریه را نیز دارد.
اگر در این زمینه به مشاوره حقوقی تخصصی نیاز دارید، می توانید با یک وکیل مهریه مشورت نمایید.
بخشش مهریه
بخشش مهریه می تواند به دو صورت هبه یا ابرا مهریه واقع شود. درک تفاوت این دو نهاد حقوقی برای بررسی صحت بخشش مهریه ضروری است.
بخشش مهریه به صورت هبه
اگر بخشش مهریه به صورت هبه باشد، به این معناست که زوجه قصد دارد مهریه خود را به صورت رایگان به زوج تملیک کند. هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر (واهب) مالی را مجاناً به دیگری (متهب) تملیک می کند. برای صحت هبه، علاوه بر شرایط عمومی قراردادها مانند قصد و رضا، اهلیت، موضوع معین و مشروعیت جهت، قبض نیز شرط است. یعنی متهب (زوج) باید مهریه را قبض کند تا هبه واقع شود. (ماده 798 قانون مدنی) همچنین، در هبه، واهب (زوجه) می تواند در موارد خاصی از هبه رجوع کند. (ماده 803 قانون مدنی)
بخشش مهریه به صورت ابراء
ابراء به معنای صرف نظر کردن داین از دین خود است. اگر بخشش مهریه به صورت ابراء باشد، به این معناست که زوجه، زوج را از دینی که به موجب مهریه بر عهده اوست، بری می کند. ابراء یک ایقاع است و نیازی به قبول زوج ندارد. با وقوع ابراء، دین زوج ساقط می شود. (ماده 289 قانون مدنی)
نقش اذن پدر در بخشش مهریه توسط زوجه باکره
حال به موضوع اصلی مقاله، یعنی لزوم یا عدم لزوم اذن پدر در بخشش مهریه بدون اجازه پدر توسط زوجه باکره می پردازیم. ماده 1043 قانون مدنی در خصوص نکاح دختر باکره بیان می دارد: “نکاح دختر باکره اگرچه به سن بلوغ رسیده باشد موقوف به اجازه پدر یا جد پدری او است…” این ماده قانونی، ولایت پدر بر نکاح دختر باکره را بیان می کند. اما سوال اینجاست که آیا این ولایت شامل امور مالی زوجه، از جمله بخشش مهریه نیز می شود؟
در پاسخ به این سوال، بین فقها و حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که ولایت پدر بر دختر باکره، مطلق است و شامل امور مالی او نیز می شود. بنابراین، زوجه باکره برای بخشش مهریه خود نیاز به اذن پدر دارد. در مقابل، برخی دیگر معتقدند که ولایت پدر محدود به امر نکاح است و شامل امور مالی نمی شود. این گروه با استناد به اصل تسلیط و مالکیت زوجه بر مهریه، معتقدند که زوجه باکره می تواند بدون اذن پدر، مهریه خود را ببخشد.
رویه قضایی و آرای وحدت رویه مرتبط
در حال حاضر، رویه قضایی واحدی در خصوص بخشش مهریه بدون اجازه پدر وجود ندارد. برخی محاکم، بخشش مهریه بدون اذن پدر را صحیح می دانند و برخی دیگر آن را منوط به اذن پدر می دانند. آرای وحدت رویه مشخصی نیز در خصوص بخشش مهریه بدون اذن پدر صادر نشده است. اما می توان به طور کلی استنباط کرد که تمایل محاکم به سمت پذیرش استقلال مالی زوجه، حتی اگر باکره باشد، در حال افزایش است.
سوالات متداول درباره بخشش مهریه بدون اجازه پدر
آیا بخشش مهریه شفاهی اعتبار دارد؟
خیر، بخشش مهریه شفاهی از نظر قانونی به راحتی قابل اثبات نیست و برای جلوگیری از مشکلات بعدی، بهتر است بخشش مهریه به صورت کتبی و در قالب سند رسمی انجام شود.
اگر پدر فوت کرده باشد، آیا برای بخشش مهریه نیاز به اجازه جد پدری هست؟
بر اساس ماده 1043 قانون مدنی، در صورت فوت پدر، اجازه جد پدری برای نکاح دختر باکره لازم است. اما در مورد بخشش مهریه، همانطور که در متن مقاله توضیح داده شد، قانون صراحتی ندارد و اختلاف نظر وجود دارد. به نظر می رسد با توجه به اصل مالکیت زوجه بر مهریه، نیازی به اجازه جد پدری نباشد.
آیا بخشش مهریه در دوران عقد با بخشش مهریه بعد از عروسی تفاوتی دارد؟
از نظر حقوقی، تفاوتی بین بخشش مهریه در دوران عقد و بعد از عروسی وجود ندارد. در هر دو حالت، زوجه مالک مهریه است و می تواند آن را ببخشد.
آیا می توان مهریه را به شخص دیگری غیر از زوج بخشید؟
بله، زوجه می تواند مهریه خود را به هر شخصی که بخواهد هبه کند، اما این امر معمولا به صورت ابراء دین زوج انجام می شود.
آیا بخشش مهریه می تواند به صورت شرط ضمن عقد باشد؟
بله، زوجه می تواند ضمن عقد نکاح، شرط کند که در صورت تحقق شرایط خاصی، مهریه خود را به زوج می بخشد.
آیا می توان بخشی از مهریه را بخشید و بخش دیگر را مطالبه کرد؟
بله، زوجه می تواند بخشی از مهریه خود را ببخشد و بخش دیگر را مطالبه کند.
آیا بخشش مهریه در طلاق توافقی الزامی است؟
خیر، بخشش مهریه در طلاق توافقی الزامی نیست، اما یکی از شروط رایج در این نوع طلاق است.
اگر زوجه بعد از بخشش مهریه پشیمان شود، چه اقدامی می تواند انجام دهد؟
اگر بخشش مهریه به صورت هبه انجام شده باشد، زوجه می تواند در موارد خاصی از هبه رجوع کند. اما اگر بخشش مهریه به صورت ابراء باشد، زوجه دیگر نمی تواند از آن رجوع کند.
آیا بخشش مهریه بر حقوق مالی دیگر زوجه مانند نفقه تاثیر می گذارد؟
خیر، بخشش مهریه تاثیری بر سایر حقوق مالی زوجه مانند نفقه و اجرت المثل ندارد.
آیا برای بخشش مهریه حتما باید به دفترخانه مراجعه کرد؟
خیر، مراجعه به دفترخانه الزامی نیست. اما با توجه به اینکه اثبات بخشش شفاهی مهریه دشوار است، توصیه می شود که بخشش مهریه به صورت کتبی و در قالب سند رسمی در دفترخانه انجام شود.
