اعتراض به رای عدم تمکین

مفهوم تمکین و عدم تمکین در حقوق خانواده

در نظام حقوقی ایران، تمکین یکی از تکالیف اصلی زوجه در قبال زوج است که در ماده 1108 قانون مدنی به آن اشاره شده است. تمکین به دو نوع عام و خاص تقسیم می شود و عدم رعایت آن می تواند منجر به صدور حکم عدم تمکین و محرومیت زوجه از برخی حقوق، مانند نفقه، شود. در این نوشتار به طور جامع به بررسی مفهوم تمکین، شرایط صدور رای عدم تمکین، مراحل اعتراض به رای مهریه و آثار حقوقی رای عدم تکمین می پردازیم.

تمکین عام چیست و شامل چه مواردی می شود؟

تمکین عام به معنای اطاعت زوجه از زوج در امور کلی زندگی مشترک است. این نوع تمکین شامل وظایف متعددی است که از جمله مهم ترین آن ها می توان به حسن معاشرت با زوج، اقامت در منزل مشترک تعیین شده توسط زوج (مگر اینکه در عقدنامه حق تعیین مسکن به زوجه داده شده باشد یا اقامت در آن منزل موجب ضرر جانی، مالی یا شرافتی برای زوجه باشد)، همراهی زوج در سفرهای متعارف و ایفای نقش به عنوان همسر و مادر در چارچوب عرف و قانون اشاره کرد.

عدم انجام هر یک از این وظایف بدون عذر موجه می تواند به عنوان عدم تمکین تلقی شده و زمینه صدور حکم عدم تمکین را برای زوج فراهم نماید. برای مثال، اگر زوجه بدون دلیل موجه منزل مشترک را ترک کند و حاضر به بازگشت نباشد، زوج می تواند با ارسال اظهارنامه و در نهایت طرح دعوا در دادگاه، حکم عدم تمکین دریافت کند.

تمکین خاص چیست و چه شرایطی دارد؟

تمکین خاص ناظر بر روابط زناشویی بین زوجین است. به عبارت دیگر، زوجه مکلف است در صورت درخواست زوج و در شرایط متعارف، به برقراری روابط زناشویی با وی تمایل نشان دهد. البته تمکین خاص مطلق نیست و در مواردی که زوجه دارای عذر موجه، مانند بیماری، ایام عادت ماهیانه یا وجود مانع شرعی دیگر باشد، الزام به تمکین خاص ساقط خواهد شد. اثبات عدم تمکین خاص دشوارتر از تمکین عام است و زوج باید بتواند با ارائه ادله کافی، عدم تمایل زوجه به برقراری روابط زناشویی بدون وجود عذر موجه را اثبات کند.

شرایط صدور رای عدم تمکین و موارد استثنا

برای اینکه دادگاه رای به عدم تمکین زوجه صادر کند، زوج باید شرایط خاصی را اثبات نماید. از طرف دیگر، در مواردی نیز قانونگذار موانعی برای صدور رای عدم تمکین در نظر گرفته است که در ادامه به بررسی آن ها می پردازیم.

شرایط لازم برای صدور رای عدم تمکین

اولین شرط برای صدور رای عدم تمکین، اثبات وجود رابطه زوجیت بین طرفین است. این امر معمولاً با ارائه سند ازدواج یا اقرار طرفین قابل اثبات است. شرط دوم، اثبات نشوز زوجه است. نشوز به معنای سرپیچی و نافرمانی زوجه از انجام وظایف زناشویی است. زوج باید با ارائه ادله و شواهد کافی، مانند اظهارنامه رسمی مبنی بر دعوت زوجه به تمکین، شهادت شهود، یا سایر امارات و قرائن، نشوز زوجه را به دادگاه اثبات کند. رویه قضایی در خصوص احراز نشوز متفاوت است، اما به طور کلی، دادگاه ها برای صدور رای عدم تمکین، به دنبال احراز امتناع عامدانه و بدون دلیل موجه زوجه از انجام وظایف زناشویی هستند.

موارد مانع صدور رای عدم تمکین

قانونگذار در مواردی صدور رای عدم تمکین را ممنوع کرده است. یکی از مهم ترین این موارد، وجود عسر و حرج برای زوجه در صورت ادامه زندگی مشترک است. بر اساس ماده 1130 قانون مدنی، در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی می تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند. در این موارد، دادگاه نمی تواند رای به عدم تمکین زوجه صادر کند. مورد دیگر، داشتن حق مسکن مستقل توسط زوجه است. اگر در عقدنامه حق تعیین مسکن به زوجه داده شده باشد، وی می تواند در منزل مستقلی که خود تعیین می کند ساکن شود و در این صورت، عدم حضور وی در منزل مشترک به معنای عدم تمکین نخواهد بود.

همچنین، در صورتی که زوجه به دلیل بیماری یا عذر شرعی قادر به تمکین خاص نباشد، نمی توان رای به عدم تمکین وی صادر کرد. یکی دیگر از موارد بسیار مهم، حق حبس زوجه است. بر اساس ماده 1085 قانون مدنی، زوجه می تواند تا زمانی که مهریه خود را به طور کامل دریافت نکرده است، از تمکین امتناع کند. در این حالت، زوجه می تواند با کمک وکیل مهریه، مهریه خود را مطالبه و از حق حبس خود استفاده نماید. حتی اگر زوج دادخواست عدم تمکین مطرح کند، دادگاه با استناد به حق حبس زوجه، حکم به عدم تمکین صادر نخواهد کرد. در واقع مهریه زن ناشزه تا زمانی که مهریه وی پرداخت نشده است، همچنان به قوت خود باقی است.

مراحل اعتراض به رای عدم تمکین

در صورتی که دادگاه رای به عدم تمکین زوجه صادر کند، زوجه می تواند با طی مراحل قانونی به این رای اعتراض نماید. این مراحل شامل تجدیدنظرخواهی، واخواهی (در صورت صدور رای غیابی) و فرجام خواهی است.

تجدیدنظرخواهی از رای عدم تمکین

پس از ابلاغ رای عدم تمکین، زوجه 20 روز (برای افراد مقیم ایران) فرصت دارد تا نسبت به آن در دادگاه تجدیدنظر استان تجدید نظر خواهی کند. برای این کار، زوجه باید دادخواست تجدیدنظرخواهی را به همراه دلایل و مدارک خود به دادگاه صادرکننده رای بدوی ارائه دهد. در دادخواست تجدیدنظر، زوجه باید جهات و دلایل اعتراض خود به رای بدوی را به طور دقیق ذکر کند. دادگاه تجدیدنظر پس از بررسی پرونده و استماع اظهارات طرفین، رای خود را صادر می کند. این رای می تواند تایید رای بدوی، نقض آن و یا صدور رای جدید باشد. برای اطلاعات بیشتر به صفحه وکیل تجدید نظر مراجعه کنید.

واخواهی از رای عدم تمکین غیابی

اگر رای عدم تمکین به صورت غیابی صادر شده باشد، یعنی زوجه در هیچ یک از جلسات دادرسی حضور نداشته و لایحه ای نیز ارائه نکرده باشد، وی می تواند ظرف 20 روز (برای افراد مقیم ایران) پس از ابلاغ واقعی رای، نسبت به آن واخواهی کند. واخواهی در همان دادگاه صادرکننده رای غیابی رسیدگی می شود. در واخواهی، زوجه فرصت دارد تا در دادگاه حاضر شده و دفاعیات خود را ارائه دهد. دادگاه پس از بررسی اظهارات زوجه و مدارک ارائه شده، رای خود را صادر می کند.

فرجام خواهی از رای عدم تمکین

در موارد خاصی، رای عدم تمکین قابلیت فرجام خواهی در دیوان عالی کشور را دارد. بر اساس ماده 368 قانون آیین دادرسی مدنی، احکام صادر شده در مرحله تجدیدنظر، در صورتی که مبتنی بر تفسیر اشتباه قوانین، عدم صلاحیت دادگاه صادرکننده رای، عدم رعایت اصول و تشریفات دادرسی یا عدم استدلال کافی و مستند بودن رای باشد، قابل فرجام خواهی در دیوان عالی کشور هستند. فرجام خواهی باید ظرف 20 روز (برای افراد مقیم ایران) پس از ابلاغ رای تجدیدنظر، به عمل آید. دیوان عالی کشور پس از بررسی پرونده، در صورت وارد دانستن اعتراض، رای را نقض و پرونده را به دادگاه هم عرض ارجاع می دهد و در غیر این صورت، رای را ابرام (تایید) می کند.

دلایل و مدارک لازم برای اثبات عدم صحت رای عدم تمکین

برای اینکه زوجه بتواند در مراحل اعتراض به رای عدم تمکین موفق شود، باید دلایل و مدارک کافی برای اثبات عدم صحت رای ارائه دهد. این دلایل و مدارک می تواند شامل مواردی باشد که نشان دهنده انجام وظایف زناشویی توسط زوجه، وجود عذر موجه برای عدم تمکین، یا وجود ایرادات شکلی در رای صادره باشد.

اثبات انجام وظایف زناشویی و رد ادعای نشوز

زوجه می تواند با ارائه دلایلی مانند استشهادیه از همسایگان و مطلعین، ارائه مدارک مربوط به سکونت در منزل مشترک، ارائه گواهی پزشکی مبنی بر عدم وجود مانع برای تمکین خاص، و سایر ادله ای که نشان دهنده انجام وظایف زناشویی توسط وی باشد، ادعای نشوز زوج را رد کند. همچنین، زوجه می تواند با اثبات اینکه زوج شرایط لازم برای تمکین را فراهم نکرده است، مانند عدم تهیه مسکن مناسب یا سوء رفتار زوج، از خود رفع اتهام کند.

اثبات وجود عذر موجه برای عدم تمکین

زوجه می تواند با ارائه مدارک و مستنداتی مانند گواهی پزشکی مبنی بر بیماری خود، مدارک مربوط به عسر و حرج خود در صورت ادامه زندگی مشترک، مدارک مربوط به حق حبس خود تا دریافت مهریه، و سایر ادله ای که نشان دهنده وجود عذر موجه برای عدم تمکین باشد، از خود دفاع کند. برای مثال، اگر زوجه بتواند اثبات کند که به دلیل بیماری قادر به تمکین خاص نبوده است، می تواند رای عدم تمکین را نقض کند. در مورد مهریه نیز زوجه با کمک وکیل مهریه می تواند برای اجرا گذاشتن مهریه اقدام نماید و با استفاده از حق حبس خود تا زمان گرفتن مهریه از طریق دادگاه از تمکین خودداری نماید.

ایرادات شکلی رای عدم تمکین

زوجه می تواند با بررسی دقیق رای عدم تمکین، ایرادات شکلی آن را شناسایی کرده و به آن ها استناد کند. برخی از ایرادات شکلی رای عدم تمکین عبارتند از: عدم رعایت تشریفات قانونی در ابلاغ دادخواست و اوراق قضایی، عدم صلاحیت دادگاه صادرکننده رای، عدم استناد صحیح به مواد قانونی، و عدم استدلال کافی و مستند بودن رای.

آثار حقوقی رای عدم تمکین و نقض آن

صدور رای عدم تمکین آثار حقوقی مهمی برای زوجه به دنبال دارد. از طرف دیگر، نقض این رای در مراجع بالاتر نیز آثاری در پی خواهد داشت که در ادامه به بررسی آن ها می پردازیم.

آثار صدور رای عدم تمکین

مهم ترین اثر صدور رای قطعی عدم تمکین، محرومیت زوجه از نفقه است. بر اساس ماده 1108 قانون مدنی، در صورتی که زوجه بدون مانع مشروع از ادای وظایف زوجیت امتناع کند، مستحق نفقه نخواهد بود. اثر دیگر رای عدم تمکین، امکان ازدواج مجدد برای زوج است. بر اساس بند 6 ماده 16 قانون حمایت خانواده، در صورتی که زوجه از زوج تمکین نکند و این امر توسط دادگاه احراز شود، زوج می تواند با اجازه دادگاه همسر دیگری اختیار کند. همچنین، رای عدم تمکین می تواند در حضانت فرزندان نیز تاثیرگذار باشد. در صورتی که حضانت فرزندان به زوجه سپرده شده باشد و وی محکوم به عدم تمکین شود، ممکن است دادگاه در حضانت فرزندان تجدیدنظر کند.

آثار نقض رای عدم تمکین

در صورتی که رای عدم تمکین در مراجع تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور نقض شود، آثار حقوقی آن از بین می رود. به عبارت دیگر، زوجه مستحق دریافت نفقه خواهد بود و مجوز ازدواج مجدد زوج (در صورت صدور) باطل می شود. همچنین، نقض رای عدم تمکین می تواند در حضانت فرزندان نیز تاثیرگذار باشد و در صورت سلب حضانت از زوجه به دلیل عدم تمکین، با نقض رای، حضانت مجدداً به وی سپرده خواهد شد.

سوالات متداول درباره اعتراض با رای عدم تمکین

اگر زوجه مدعی باشد که زوج نفقه پرداخت نمی کند، آیا می تواند از تمکین خودداری کند؟ 

بله، نپرداختن نفقه توسط زوج، در شرایطی که زوجه تمکین دارد، می تواند عذر موجهی برای عدم تمکین زوجه باشد. در این صورت زوجه باید ابتدا برای مطالبه نفقه اقدام قانونی کند و پس از صدور حکم قطعی و عدم پرداخت از سوی زوج، می تواند از تمکین خودداری کند.

آیا عدم تمکین زوجه همیشه منجر به محرومیت از مهریه می شود؟ 

خیر، عدم تمکین زوجه تنها موجب محرومیت از نفقه می شود و تاثیری بر مهریه ندارد. مهریه به عنوان یک دین بر ذمه زوج باقی می ماند و زوجه می تواند حتی در صورت عدم تمکین، مهریه خود را از طریق قانونی مطالبه کند.

آیا زوجه می تواند در دوران عقد و قبل از شروع زندگی مشترک، از تمکین خودداری کند؟

 بله، بر اساس حق حبس زوجه، وی می تواند تا قبل از دریافت کامل مهریه از تمکین خودداری کند.

اگر زوجه ناشزه باشد و زوج فوت کند، آیا زوجه از زوج ارث می برد؟ 

بله، نشوز زوجه مانع از ارث بردن وی از زوج نمی شود.

آیا زوج می تواند به دلیل عدم تمکین، زوجه را از منزل مشترک اخراج کند؟ 

خیر، زوج نمی تواند به دلیل عدم تمکین، زوجه را از منزل مشترک اخراج کند.

در صورتی که زوجه مدعی باشد که زوج سوء رفتار دارد، آیا می تواند از تمکین خودداری کند؟ 

بله، سوء رفتار زوج می تواند از مصادیق عسر و حرج زوجه باشد و به عنوان عذر موجهی برای عدم تمکین محسوب شود. زوجه باید سوء رفتار زوج را در دادگاه اثبات کند.

آیا رای عدم تمکین قابل اعتراض در دیوان عدالت اداری است؟ 

خیر، رای عدم تمکین در دادگاه های عمومی حقوقی صادر می شود و مرجع تجدیدنظر آن دادگاه تجدیدنظر استان است. دیوان عدالت اداری مرجع رسیدگی به شکایات از تصمیمات و اقدامات واحدهای دولتی است.

اگر زوجه پس از صدور رای عدم تمکین، شروع به تمکین کند، آیا می تواند نفقه معوقه را مطالبه کند؟ 

خیر، با صدور رای عدم تمکین، نفقه ایام گذشته به زوجه تعلق نمی گیرد، اما از زمان تمکین مجدد، مستحق دریافت نفقه خواهد بود.

آیا در صورت عدم تمکین زوجه، زوج می تواند بدون اجازه دادگاه ازدواج مجدد کند؟ 

خیر، حتی در صورت عدم تمکین زوجه، زوج برای ازدواج مجدد نیاز به اجازه دادگاه دارد.

آیا زوجه می تواند به دلیل عدم ثبت واقعه ازدواج، از تمکین خودداری کند؟ 

بله عدم ثبت واقعه ازدواج از سوی زوج می تواند مصداقی از عسر و حرج زوجه باشد و به عنوان عذر موجهی برای عدم تمکین محسوب شود. زوجه باید عدم ثبت واقعه ازدواج را در دادگاه اثبات کند.